Rachunek bankowy a śmierć jego posiadacza

Na tychże rachunkach zdeponowane są środki podlegające sukcesji generalnej albo syngularnej w przypadku śmierci posiadacza, w zależności od podjętych przez niego czynności prawnych.

Na podstawie umowy rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza do przechowywania jego środków pieniężnych na czas oznaczony lub nieoznaczony, a także, jeżeli umowa tak stanowi, do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych, czyli np. przelewów bankowych.

W momencie śmierci posiadacza rachunku środki pieniężne zgromadzone na nim przez osobę fizyczną wchodzą w skład masy spadkowej i podlegają dziedziczeniu zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego. W przypadku sporządzenia przez posiadacza rachunku testamentu środki z rachunku dziedziczy wskazana w nim osoba. W przypadku braku testamentu następuje dziedziczenie ustawowe. Przykładowo – jeśli umiera jeden z małżonków, do spadku powołani są małżonek oraz dzieci zmarłego.

Z faktem, iż środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym wchodzą co do zasady do masy spadkowej, wiążą się dwa zagadnienia. Pierwsze z nich to tajemnica bankowa, która obowiązuje bank również po śmierci posiadacza rachunku. Bank nie jest uprawniony do udzielania jakichkolwiek informacji - nawet o samym fakcie istnienia rachunku prowadzonego na rzecz zmarłego posiadacza - nikomu, kto nie wstąpił w prawa po spadkobiercy i nie wylegitymował się przed bankiem odpowiednimi w takim przypadku dokumentami - piszemy o nich poniżej. Fakt bycia w kręgu dziedziców ustawowych (np. synem zmarłego posiadacza) nie stanowi dla banku wystarczającej przesłanki do ujawnienia informacji.

Druga kwestia to praktyka wypłaty przez bank środków z rachunku bankowego na rzecz spadkobiercy bądź spadkobierców. Może ona nastąpić jedynie na rzecz spadkobierców, którzy przedstawią albo postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydane przez sąd lub poświadczenie dziedziczenia dokonanego przed notariuszem – czyli innymi słowy po przedstawieniu jednego z wymienionych dokumentów, które potwierdzają z punktu widzenia prawnego uprawnienia do podjęcia środków po zmarłym posiadaczu rachunku. Wypłata na rzecz każdego ze spadkobierców następuje w proporcji właściwej do nabytego udziału spadkowego.

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku uzyskuje po przeprowadzeniu postępowania spadkowego w sądzie – poprzez złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku (na podstawie testamentu lub zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego w przypadku braku testamentu). Akt poświadczenia dziedziczenia sporządza notariusz i ma on taką samą moc prawną jak postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku.

Podstawowa różnica pomiędzy tymi dwoma trybami wchodzenia w prawa i obowiązki spadkobiercy polega na tym, iż akt poświadczenia dziedziczenia jest sporządzany przez notariusza tylko w sytuacji, gdy zasady dziedziczenia nie budzą wątpliwości i wszyscy spadkobiercy godzą się co do podziału spadku. W sytuacji, gdy istnieje jakakolwiek wątpliwość co do dziedziczenia – co do zasady lub co do wartości udziału – lub też nie ma możliwości zapewnienia obecności któregoś z dziedziców, to sąd musi wydać postanowienie o nabyciu spadku.

Istnieje jednak możliwość wyłączenia z masy spadkowej przynajmniej części środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym. Następuje to poprzez wydanie przez posiadacza bankowi tzw. dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Instytucja ta stanowi wyjątek od zasady, zgodnie z którą dysponowanie majątkiem na wypadek śmierci może następować wyłącznie w drodze sporządzenia testamentu. Dyspozycja wkładem jest czynnością prawną, dokonywaną przez posiadacza rachunku bankowego w formie pisemnej, w której poleca on bankowi dokonanie – po jego śmierci – wypłaty z rachunku wskazanym przez niego osobie lub osobom. Krąg tych osób jest ściśle określony przepisami Prawa bankowego. Może to być jedynie małżonek, wstępny, zstępny lub rodzeństwo zmarłego posiadacza.

Taka dyspozycja może być dokonana jedynie przez posiadacza jednego z następujących rachunków: oszczędnościowego, oszczędnościowo-rozliczeniowego, terminowej lokaty oszczędnościowej. Wskazuje to, że możliwość złożenia dyspozycji na wypadek śmierci została przeznaczona wyłącznie dla osób fizycznych, jednak nie może być złożona do rachunku wspólnego z uwagi na brak wyraźnego rozdzielania środków poszczególnych współposiadaczy (por. R.W. Kaszubski, A. Tupaj-Cholewa, Prawo bankowe, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 48).

Liczba wydanych dyspozycji jest nieograniczona – można wydać polecenie, aby bank wypłacił różne kwoty np. żonie i dzieciom. Kwota wypłaty bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Jeśli łączna suma dyspozycji przekracza dozwolony limit, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej.

Kwoty wypłacone na podstawie dyspozycji posiadacza nie wchodzą do spadku po nim. Osoby, którym wypłacono kwoty przekraczające limit opisany powyżej zobowiązane są do ich zwrotu spadkobiercom posiadacza, gdyż tylko kwoty do dozwolonego limitu są wyłączone ze spadku po nim.

Pełnomocnictwo do rachunku bankowego

Każdy posiadacz rachunku bankowego może do rachunku ustanowić pełnomocników, określając zakres ich umocowania do korzystania z niego. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego pełnomocnictwo to co do zasady wygasa z chwilą śmierci którejkolwiek ze stron, czyli pełnomocnika albo mocodawcy (tj. udzielającego pełnomocnictwa), chyba że w pełnomocnictwie z przyczyn uzasadnionych zastrzeżono inaczej. Musi to jednak wynikać z treści stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Nie każde pełnomocnictwo może jednak pozostawać w mocy po śmierci pełnomocnika lub mocodawcy.

W przypadku umowy rachunku bankowego nie ma możliwości udzielenia pełnomocnictwa niewygasającego w momencie śmierci mocodawcy – nie jest ono bowiem uzasadnione treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa.

Choć wydaje się to oczywiste, to należy podkreślić, iż wypłata środków z rachunku przez pełnomocnika dokonana po śmierci posiadacza rachunku, a przed poinformowaniem banku o niej, jest sprzeczna z prawem i może skutkować roszczeniem banku o naprawienie szkody lub oskarżeniem o dokonanie oszustwa na szkodę banku.

W przypadku śmierci posiadacza rachunku, bank, na podstawie art. 55 Prawa bankowego, zobowiązany jest wypłacić kwotę, która została wydana na pokrycie kosztów pogrzebu posiadacza rachunku. Bank jest zobowiązany do wypłaty kosztów do wysokości salda rachunku Wypłata ta następuje na rzecz osoby, która przedstawiła rachunki potwierdzające wysokość kosztów poniesionych przez nią w związku z pogrzebem. Wysokość wypłaty nie może jednak przekraczać kosztów urządzenia pogrzebu zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku. Ocena, które koszty są zgodne ze zwyczajami należy do banku, jednak nie może on odmówić zwrotu kosztów: wystawienia nagrobka, trumny, miejsca pochówku, odzieży dla zmarłego, uroczystości pogrzebowej i stosownych zawiadomień.

Należy podkreślić, że nie ma tutaj znaczenia fakt, czy dana osoba wnosząca o zwrot kosztów pogrzebu jest spadkobiercą zmarłego. Wypłacona kwota nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku.

Bank jest zobowiązany wypłacić zwrot powyższych kosztów do wysokości salda rachunku – nie ma jednak prawa wypłacić więcej niż suma środków na rachunku, nawet jeśli zmarły posiadacz miał prawo do korzystania z kredytu odnawialnego. Wynika to z tego, iż obciążanie rachunku kredytem odnawialnym stanowiłoby de facto nieuzasadnione obciążenie spadkobierców jego posiadacza.

Jeśli spadkobiercy mają pełną wiedzę na temat tego, w jakich bankach zmarły posiadał rachunki, sytuacja jest dość prosta. Powinni wspólnie, jeśli nie dokonano działu spadku albo pojedynczo, jeśli taki dział spadku nastąpił, zwrócić się do banku o wypłatę wkładu pieniężnego spadkodawcy.

Sytuacja znacząco komplikuje się, gdy nie ma żadnej wiedzy na temat tego, czy i w których bankach spadkodawca posiadał rachunki bankowe. W Polsce istnieje bowiem kilkadziesiąt banków w formie spółek akcyjnych i oddziałów instytucji kredytowych z państw członkowskich Unii Europejskiej oraz kilkaset banków spółdzielczych. Każda z tych instytucji uprawniona jest do otwierania rachunków bankowych dla osób fizycznych. Spadkobiercy niemający żadnej wiedzy na temat rachunków, muszą na własną rękę poszukiwać tych informacji, kierując zapytania do poszczególnych banków.

Niestety, nie istnieje obecnie żaden organ, który posiadałby rejestr zawierający dane o rachunkach i ich posiadaczach we wszystkich bankach w Polsce. Wynika to z faktu, iż tajemnica bankowa jest jedną z najszerszych tajemnic chronionych prawem i przekazywanie przez bank jakichkolwiek informacji dotyczących stosunków umownych klientów wymaga jednoznacznej podstawy prawnej. Oczywiście, bank obowiązany jest udzielić prawdziwej informacji, czy posiada rachunek po danym zmarłym posiadaczu osobom, które zwracają się do niego z takim zapytaniem. Pod warunkiem jednak, jak wspomniano wyżej, że osoby te udowodnią, iż są spadkobiercami po nim i uzyskały prawo do otrzymania przedmiotowych środków pieniężnych. Udzielenie jakichkolwiek informacji osobom nielegitymującym się odpowiednimi dokumentami może być uznane za działanie na szkodę spadkobierców i rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą banku.

Piotr Gałązka jest adwokatem, Sekretarzem Sądu Polubownego (Arbitrażowego) przy Związku Banków Polskich.