Globalne wsparcie

Od zakończenia II wojny światowej do dziś kluczową rolę w stosunkach walutowo-finansowych na świecie pełni Międzynarodowy Fundusz Walutowy.

Międzynarodowy Fundusz Walutowy to jedna z najważniejszych międzynarodowych organizacji gospodarczych o zasięgu globalnym, która skupia prawie wszystkie kraje, łącznie 185 państw ze wszystkich kontynentów, która zgodnie ze swym statutem organizuje i wspiera współpracę krajów członkowskich w dziedzinie walutowej, zabiega o poszerzenie swobodnego obrotu płatniczego na świecie i utrzymanie ustabilizowanych stosunków finansowych między poszczególnymi państwami.

Punkt ciężkości działań funduszu w jego dotychczasowej historii zmieniał się pod wpływem ewolucji międzynarodowego systemu walutowego, zmian zachodzących w gospodarce światowej oraz kształtowania się zapatrywań jego najważniejszych członków na to co jest ważne i jak należy rozwiązywać zasadnicze problemy walutowe na świecie. Przez pierwsze ćwierć wieku swego istnienia MFW koncentrował się na zapewnieniu stabilności kursów walutowych i eliminowaniu ograniczeń dewizowych w krajach będących jego członkami.

W latach siedemdziesiątych XX w. większość krajów wprowadziła kursy płynne i ukształtował się na świecie wielodewizowy system walutowy. W 1973 r., w latach 1979-1980 i początku XXI w. na rynkach międzynarodowych wystąpiły gwałtowne zwyżki cen ropy naftowej, które przeszły do historii gospodarczej jako szoki naftowe, w 1982 r. międzynarodowym systemem finansowym wstrząsnął kryzys zadłużeniowy, który rozpoczął się w Meksyku i szybko objął inne kraje Ameryki Łacińskiej. W latach dziewięćdziesiątych w krajach postkomunistycznych zapoczątkowana została głęboka transformacja systemowa. Gospodarki tych krajów, a także gospodarki innych państw, zaliczane ze względu na szybkie tempo rozwoju do „rynków wschodzących”, dotknięte zostały bolesnym kryzysem walutowym i finansowym. Wszystkim tym nieoczekiwanym zdarzeniom musiał stawić czoła Międzynarodowy Fundusz Walutowy, co znalazło wyraz szczególnie w zmianie jego polityki kredytowej.

Zaczął on m.in. pożyczać środki od krajów naftowych na udzielanie dodatkowych kredytów krajom, które na skutek wzrostu cen ropy naftowej na świecie nie były w stanie zrównoważyć swoich bilansów płatniczych. W ramach tzw. udogodnienia rozszerzonego (EFF) pomoc finansową od funduszu mogły uzyskać kraje borykające się ze strukturalnymi trudnościami płatniczymi. Ponadto fundusz uruchomił kredyty preferencyjne dla krajów rozwijających się o niskim poziomie dochodu narodowego i utrzymującym się deficycie bilansu płatniczego na wspieranie programów dostosowawczych, prowadzących do trwałej poprawy sytuacji w bilansie płatniczym i wzrostu gospodarczego umożliwiającego podniesienie standardów życia mieszkańców i ograniczenie ubóstwa. MFW każdorazowo angażował olbrzymie środki pomocowe na rzecz krajów dotkniętych kryzysami walutowo-finansowymi. Był też autorem koncepcji rozwiązania problemów krajów nadmiernie zadłużonych i instytucją odpowiedzialną za realizacje planów Bakera i Brady’ego.

MFW udzielił pomocy finansowej i technicznej krajom Europy Środkowej i Wschodniej oraz byłego ZSRR w procesie wdrażania reform rynkowych, a w szczególności przy budowie dwuszczeblowego systemu bankowego, wprowadzaniu regulacji nadzorczych dla poszczególnych segmentów rynku finansowego, reformie systemu podatkowego i tworzeniu nowoczesnej infrastruktury statystycznej.

W ramach programu ratunkowego dla krajów najbardziej dotkniętych obecnym kryzysem finansowym MFW udzielił m.in. 18 mld dolarów kredytu Węgrom i 16,5 mld dolarów Ukrainie.

Międzynarodowy Fundusz Walutowy jest ważnym ośrodkiem konsultacji, informacji i dokumentacji w zakresie międzynarodowych stosunków walutowych i finansowych. Przedstawiciele władz funduszu uczestniczą m.in. w spotkaniach grupy G7. Misje funduszu dokonują regularnego przeglądu polityki gospodarczej i walutowej każdego kraju członkowskiego pod kątem jej konsekwencji dla bilansu płatniczego i kursu walutowego. Przy tej okazji doradzają też w sprawach gospodarczych rządom, szczególnie realizującym programy stabilizacyjne przy finansowym wsparciu Funduszu.

Działalność MFW od wielu lat jest przedmiotem ostrej krytyki ze strony wielu gremiów politycznych i naukowych na świecie, nie mówiąc już o antyglobalistach. Najbardziej krytykowane są programy stabilizacyjne funduszu, nazywane Konsensusem Waszyngtońskim, od których realizacji uzależnia on udzielenie pomocy finansowej krajom dotkniętym kryzysem finansowym czy mającym problemy ze zrównoważeniem bilansu płatniczego. Oparte na wyidealizowanym modelu systemu rynkowego programy dostosowawcze, preferowane przez MFW, proponują krajom przeżywającym trudności płatnicze prowadzenie polityki antyinflacyjnej i liberalizację handlu zagranicznego, nawet za cenę recesji i wzrostu bezrobocia. Zalecają zatem redukcję lub wyeliminowanie deficytu budżetowego poprzez ograniczenie wydatków publicznych na sferę socjalną i subwencjonowania deficytowych przedsiębiorstw państwowych, a także zalecają szeroko zakrojoną prywatyzację przedsiębiorstw i instytucji, połączoną z deregulacją, odbiurokratyzowaniem i ograniczeniem wpływu
państwa na życie gospodarcze i społeczne, stosowanie wysokich stóp procentowych w celu ograniczenia odpływu kapitału za granicę i przyciągnięcia nowych strumieni kapitału, przeprowadzenie reformy podatkowej polegającej na obniżeniu stawek podatkowych i rozszerzeniu bazy podatkowej, liberalizację obrotów towarowych i kapitałowych z zagranicą itp.

Krytycy MFW zarzucają mu też nieudolność w przewidywaniu nadchodzących kryzysów finansowych. Dzieje się tak mimo doskonałego dostępu tej organizacji do danych makroekonomicznych ze wszystkich krajów.

W kwietniu i maju 2008 r. kraje członkowskie zgodziły się na częściowe zreformowanie funduszu. Podjęto mianowicie decyzje w dwóch sprawach:

1. Stworzenia bardziej bezpiecznego systemu finansowania działalności MFW;
2. Wprowadzenia nowych kwot udziałowych dla poszczególnych członków i zmiany systemu głosowania w organach Funduszu.

W wyniku zmniejszenia się w ostatnich latach akcji kredytowej MFW drastycznie zmniejszyły się jego dochody odsetkowe. Zmusiło to kraje należące do funduszu do redukcji jego wydatków administracyjnych. Postanowiono więc w ramach działań oszczędnościowych zlikwidować 380 stanowisk w administracji funduszu spośród 2900 miejsc pracy w całej organizacji. Tą drogą planuje się zaoszczędzić w ciągu trzech lat około 100 mln dolarów. Jednocześnie przystąpiono do tworzenia nowego modelu dochodów funduszu. Chodzi przy tym o większe uniezależnienie budżetu MFW od dochodów z działalności kredytowej, które podlegają dużym wahaniom w związku z tym, że ogólna wartość udzielonych pożyczek uwarunkowana jest skalą problemów krajów członkowskich ze zrównoważeniem bilansów płatniczych. Na sprzedaż przeznaczone będzie złoto nabyte przez MFW w latach dziewięćdziesiątych i niepodlegające zwrotowi krajom członkowskim.

Warunkiem harmonijnej współpracy wszystkich krajów członkowskich funduszu jest możliwość wywierania przez nie wpływu na jego politykę poprzez udział w głosowaniu przy podejmowaniu kluczowych decyzji. Ilość głosów, jakimi dysponują poszczególne kraje w funduszu, zależy od wielkości wniesionego kapitału do wspólnej puli, czyli od tzw. kwot udziałowych. Kwoty te pełnią ponadto drugą ważną funkcję, a mianowicie determinują wielkość kredytów możliwych do uzyskania z MFW.

Od dawna postuluje się wprowadzenie bardziej sprawiedliwego systemu kwot udziałowych i głosowania w MFW. Ostatnia zmiana podziału kwot udziałowych i głosów na poszczególne kraje członkowskie miała miejsce na początku lat osiemdziesiątych. Jednak od tego czasu istotnie zmieniła sie pozycja krajów zaliczanych do rynków wschodzących w gospodarce światowej. Mając to na uwadze, w 2005 r. podjęto negocjacje w sprawie reformy podziału kwot udziałowych i głosów w MFW. Zakończyły się one w kwietniu 2008 r. przyjęciem obszernego pakietu reform.

Pakiet ten składa się z czterech istotnych elementów:

• Kraje członkowskie funduszu zdecydowały się uprościć formułę liczenia wysokości kwot udziałowych i zwiększyły przy tym wagę produktu krajowego brutto poszczególnych krajów i czynnika otwartości ich gospodarek na współpracę zagraniczną.
• Postanowiono, iż zwiększenie wysokości kwot udziałowych o 11,5 proc. dotyczyć będzie jedynie krajów, których udział w kapitale własnym funduszu, liczony według nowej formuły, jest zaniżony. W wyniku podniesienia ich kwot udziałowych zwiększy się liczba przysługujących im głosów na forum MFW.
• Liczba głosów bazowych przysługujących w równej wysokości każdemu członkowi funduszu, niezależnie od wielkości jego potencjału gospodarczego, zwiększy się trzy razy. Łącznie głosy te mają stanowić 5,502 proc. wszystkich głosów na forum MFW. Regulacja ta zwiększa siłę głosów najbiedniejszych krajów członkowskich.
• Dyrektor wykonawczy reprezentujący więcej niż 19 krajów członkowskich będzie mógł powołać swego zastępcę. Sytuacja taka obecnie istnieje w dwóch grupach koncentrujących głosy krajów afrykańskich. W wyniku powyższej reformy systemu kwot udziałowych i wprowadzenia nowego podziału głosów zwiększy się udział krajów „wschodzących” w ogólnej puli głosów o 2,7 pkt. proc. Jednocześnie zmniejszy się nieznacznie udział krajów wysoko rozwiniętych, np. Niemiec 5,87 do 5,81 proc.

Pełne wdrożenie w życie powyższych uzgodnień wymaga ich akceptacji przez co najmniej 3/5 krajów członkowskich, dysponujących przynajmniej 85 proc. wszystkich głosów na forum MFW. Formalnie chodzi tutaj o ratyfikację porozumienia w sprawie zmiany statutu MFW z 28 kwietnia i 5 maja 2008 r.

Na potrzebę dalszego reformowania MFW w kontekście obecnego kryzysu finansowego na świecie zwrócili uwagę przywódcy państw G20 zebrani na konferencji w Waszyngtonie w listopadzie 2008 r. Postulują oni podjęcie działań w następujących obszarach:

• Nadzór nad rynkami finansowymi. MFW powinien we współpracy z Forum Stabilności Finansowej wyciągnąć wnioski z obecnych zaburzeń na rynkach finansowych, zintensyfikować monitorowanie globalnych rynków finansowych i powiązać to z Programami Oceny Sektora Finansowego (FSAP) oraz rozbudować systemy wczesnego ostrzegania przed kryzysami.
• Działalność kredytowa MFW. Chodzi tutaj o zrewidowanie obecnie istniejącego instrumentarium kredytowego funduszu i dostosowanie go do potrzeb krajów członkowskich, szczególnie w warunkach kryzysowych.
• Wyposażenie Funduszu w dostateczne środki finansowe. Konieczny jest przegląd zasobów finansowych Funduszu i w razie potrzeby ich uzupełnienie. Międzynarodowy Fundusz Walutowy jest bardzo ważnym elementem międzynarodowej architektury finansowej i takim zapewne pozostanie w przyszłości. Jego rola jest trudna do przecenienia zwłaszcza w okresie zaburzeń na rynkach finansowych. W 2009 r. tylko z własnych środków, oprócz już przyznanych kredytów, MFW może udzielić kredytów na łączną kwotę 148 mld dolarów. Ponadto jest on w stanie szybko zmobilizować dodatkowe środki multilateralne w wysokości około 50 mld dolarów. W świetle dzisiejszych problemów z brakiem płynności na rynkach finansowych kwoty te mogą wydawać się niewystarczające. Nie należy jednak zapominać, że zadaniem funduszu nie jest pokrywanie wszystkich potrzeb dewizowych krajów członkowskich w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej. Pomoc finansowa funduszu połączona z realizacją odpowiedniego programu stabilizacyjnego pełni przede wszystkim rolę katalizatora w procesie pozyskiwania dalszych środków finansowych ze źródeł prywatnych i publicznych. Ważne znaczenie ma przy tym fakt, że MFW może szybko i elastycznie udzielać pomocy finansowej krajom borykającym się z nierównowagą bilansu płatniczego.

Eugeniusz Gostomski
Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Gdańskiego