NIK: trzeba wspomóc asystentów rodzin, bo pomagają uniknąć domu dziecka

"W ocenie Najwyższej Izby Kontroli konieczna jest poprawa organizacji pracy i opłacania asystentów, bo brak płynnego finansowania powoduje nawet kilkumiesięczne przerwy w działaniach, których skuteczność zależy przede wszystkim od zachowania ciągłości" - napisano w komunikacie NIK z kontroli działań asystentów rodzin. Dlatego zdaniem NIK Minister Pracy i Polityki Społecznej powinien podjąć działania usprawniające rozdysponowanie środków z programu i ich przekazywanie zainteresowanym gminom.

Zdaniem NIK, istnieje wyraźna potrzeba zwiększenia wsparcia dla rodzin mających trudności z wychowaniem dzieci, gdyż według danych GUS liczba dzieci w pieczy zastępczej powoli, ale systematycznie wzrasta: z niespełna 73 tys. w 2010 r. do ponad 77 tys. w 2013 r.

Instytucję asystenta wprowadziła od początku 2012 r. ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Asystentura adresowana jest do rodzin dotkniętych problemem biedy, bezrobocia, uzależnień i przemocy. Zadaniem asystenta jest nawiązanie bliskiego kontaktu z rodziną i zapewnienie wsparcia np. w prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz w załatwianiu spraw urzędowych. Chodzi o to, by przekazać dobre wzorce tak, aby po zakończeniu współpracy rodzina potrafiła radzić sobie sama.

W połowie 2014 r. liczba asystentów przekroczyła 3 tys. i rośnie. Zauważalnie wzrosła także liczba rodzin, które skorzystały z pomocy asystentów: z niespełna 19 tys. w 2012 r. do 31,5 tys. w 2013 r. (wzrost o 66 proc).

W ocenie NIK, wsparcie oferowane od tej pory przez asystentów rodzin przynosi pozytywne skutki. O dużym potencjale instytucji asystenta rodziny świadczy - zdaniem NIK - m.in. malejąca liczba rodzin kwalifikowanych do pomocy - o 17 proc. w latach 2012-2013, a także spadek liczby dzieci przekazanych do pieczy zastępczej - o 42 proc.

Skuteczność działania asystentów utrudniają jednak - w ocenie NIK - poważne problemy z finansowaniem asystentów rodzin. Po pierwsze, ze względu na dość wysokie koszty część gmin w ogóle ich nie zatrudniła, pomimo że otrzymują one na ten cel częściową dotację ze środków ministerialnych i unijnych (gminy objęte kontrolą ponosiły jedynie 40 proc. kosztów). Ponadto, problem dla gmin stanowi także termin przekazywania dotacji: ośrodki pomocy społecznej otrzymywały je dopiero w połowie roku, co powoduje problemy z finansowaniem w jego pierwszej połowie.

To sprawia, że asystentom oferuje się kiepskie warunki zatrudnienia (niskie płace i tzw. umowy śmieciowe), co wiąże się z kolei z dużą fluktuacją na stanowiskach asystentów. Jak podał NIK, w niektórych ośrodkach rodziny, które przystąpiły do programu, były pozbawione opieki asystenta przez dwa do nawet sześciu miesięcy w ciągu roku, w sytuacji, gdy skuteczność pracy asystentów opiera się w znacznej mierze na ciągłości i zdobyciu zaufania rodziny.

"Dla prawidłowego funkcjonowania instytucji asystenta rodziny konieczne jest zagwarantowanie stabilności zatrudnienia oraz finansowania, a umowa o świadczenie usług powinna być stosowana jako forma zatrudnienia jedynie na czas próbny lub w niewielkim wymiarze czasu pracy, np. w sytuacji sprawowania opieki nad pojedynczymi rodzinami" - ocenił raport NIK.

Brak wystarczających środków powoduje także, iż na asystentów przypada zbyt duża liczba rodzin pozostających pod ich opieką. Ponad 60 proc. asystentów oceniło, że praca daje najlepsze efekty, jeśli liczba rodzin pod ich opieką nie przekracza 10, podczas gdy w tej chwili limit wynosi 15 rodzin.

Asystentom pracę utrudniają też godziny urzędowania specjalistów: psychologów, pracowników socjalnych, prawników i pedagogów, którzy powinni zapewnić im wsparcie. Asystenci najczęściej bowiem pracowali popołudniami i wieczorami, czyli już po zakończeniu urzędowania specjalistów. W praktyce oznaczało to, że w sytuacjach nagłych i kryzysowych jedna czwarta asystentów musiała radzić sobie sama.

NIK zwróciła też uwagę na luki i niekonsekwencje w prawie. Np. ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nie reguluje zasad współpracy asystentów z kuratorami sądowymi w sytuacji, gdy jeden z członków rodziny objętych asystenturą jest jednocześnie podopiecznym kuratora.

Ustawa nie rozstrzyga także jednoznacznie, czy skierowanie przez sąd danej rodziny do współpracy z asystentem oznacza, że ma ona pierwszeństwo przed innymi rodzinami oczekującymi na takie wsparcie. Nie jest także jasne, czy zgodnie z przepisami to rodzina ma prawo zdecydować, czy chce współpracować z asystentem czy nie.

NIK zwraca także uwagę, "że wobec narastającego zjawiska przekazywania do pieczy zastępczej dzieci posiadających rodziny biologiczne, za ważne i celowe należy uznać systematyczne gromadzenie ogólnopolskich danych o przyczynach odbierania dzieci rodzicom. Okresowa analiza takich danych byłaby pomocna m.in. w profilowaniu szkoleń zawodowych dla asystentów rodzin".