Nie dla wszystkich zatrudnionych taka sama odprawa emerytalna

Bez względu na to, ile razy w życiu pracownik przechodzi na emeryturę, dostaje tylko raz odprawę z tego tytułu. Kończąc karierę zawodową w sferze budżetowej, otrzymuje ją jednak znacznie wyższą

Porównamy prawo do odprawy emerytalnej zatrudnionych w firmach prywatnych z nauczycielami, w tym akademickimi, samorządowcami, urzędnikami państwowymi i lekarzami. Odrębności występują w sferze budżetowej, gdyż osoby tam zatrudnione obowiązują przede wszystkim przepisy szczególne. Dopiero gdy te ostatnie nie regulują jakiejś kwestii, stosujemy kodeks pracy.

Rekompensatę tę uiszczamy – zgodnie z art. 92 kodeksu pracy – podwładnemu, którego stosunek pracy ustaje z powodu przejścia na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy.

Wystarczy luźny związek

Jeśli chodzi o zatrudnionego w firmie prywatnej, ma istnieć związek między tymi zdarzeniami (końcem pracy i pobieraniem emerytury). Związek ten nie musi być bezpośredni. Wystarczy zatem bliskość czasowa między ustaniem stosunku pracy a przejściem na świadczenie z ZUS – uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 8 sierpnia 2006 r. (I PK 55/06). Z kolei w orzeczeniu z 6 maja 2003 r. (I PK 257/02) stwierdził, że związek ten należy interpretować szeroko. Może on zatem przybrać charakter:

• czasowy – pracownik osiągnął wiek i spełnia wszystkie warunki do przejścia na emeryturę, i dlatego jest rozwiązywany jego stosunek pracy;
• czasowo-przyczynowy – ustanie zatrudnienia następuje ze względu na nabycie prawa do emerytury w chwili przyznania tego świadczenia;
• funkcjonalny – stosunek pracy jest co prawda rozwiązywany przed ustaleniem prawa do emerytury, ale przyznanie świadczenia jest konsekwencją sytuacji bezpośrednio poprzedzającej ustanie zatrudnienia. Reguła ta odnosi się zasadniczo do wszystkich grup zawodowych. Pewne odrębności dotyczą wyłącznie samorządowców i urzędników państwowych (patrz tabela). Dla przykładu: samorządowiec nabywa tę odprawę „przy przechodzeniu na emeryturę”. Dlatego wystarczy tu związek czasowy między uzyskaniem emerytury i ustaniem stosunku pracy, co potwierdził SN w orzeczeniu z 9 stycznia 2001 r. (I PKN 172/00).

Rodzaj angażu nie ma znaczenia

Bez względu na to, czy zatrudniony miał zwykły angaż, czy został mianowany, w obu wypadkach odprawa przysługuje, jeśli przechodzi na emeryturę. I to zarówno w budżetówce, jak i poza nią. Nie ma też znaczenia rodzaj umowy o pracę (terminowa lub na czas nieokreślony) ani jak długo u nas pracował – stwierdził SN w uchwale z 7 stycznia 2000 r. (III ZP 18/99). W świetle wyroku SN z 11 stycznia 2001 r. (I PKN 187/00) odprawę wypłacamy niezależnie od tego, na jaką emeryturę zatrudniony się wybiera: właściwą czy wcześniejszą. Jesteśmy jednak z tego zwolnieni, gdy stosunek pracy został rozwiązany z uwagi na przejście na świadczenie przedemerytalne czy rentę rodzinną. Stwierdził tak SN w orzeczeniach z 6 maja 2003 r. (I PK 257/02) oraz z 9 grudnia 1999 r. (I PKN 408/99).

Ustanie stosunku pracy

Dla wypłaty odprawy ważne jest, by faktycznie stosunek pracy ustał. Gdy zatrudniony nadal go u nas kontynuuje, dopóty nie mamy obowiązku uiszczania odprawy, dopóki zatrudnienie trwa. „Z art. 92 § 1 kodeksu pracy wynika, że użyte w nim sformułowanie »przejście na emeryturę« oznacza zamianę statusu pracownika lub pracownika emeryta na status wyłącznie emeryta, w związku z czym przewidziana w tym przepisie odprawa emerytalna przysługuje pracownikowi, jeżeli rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w związku z tak rozumianym przejściem pracownika na emeryturę, choćby ją wcześniej pobierał, chyba że już wcześniej skorzystał z uprawnienia do tej odprawy” – stwierdził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 11 października 2007 r. (III PK 40/07).

Kontynuacja zatrudnienia – mimo nabycia uprawnień emerytalnych i przyznania tego świadczenia – nie powoduje też obowiązku wypłaty emerytalnej pracownikom samorządowym, nauczycielom, w tym akademickim, i urzędników państwowych. Potwierdził to SN w uchwale z 25 stycznia 2002 r. (III ZP 24/01) oraz wyrokach z 9 stycznia 2001 r. (I PKN 172/00) i z 6 czerwca 2000 r. (I PKN 700/99).

Ważny jest też sposób rozstania się stron. Odprawę wypłacamy, jeśli stosunek pracy ustał w wyniku jego rozwiązania:

• za porozumieniem stron,
• za wypowiedzeniem złożonym przez jedną ze stron,
• z powodu upływu terminu, na jaki opiewała umowa okresowa. Nie musimy jej natomiast dawać osobie, z którą rozwiązaliśmy umowę za wypowiedzeniem, ale przed osiągnięciem przez nią wieku emerytalnego. Także w razie rozstania bez wypowiedzenia z inicjatywy zarówno naszej, jak pracownika. Wynika to z wyroku SN z 16 listopada 2000 r. (I PKN 81/00). Takie reguły obowiązują, gdy chodzi o pracowników spoza budżetówki.

Tylko raz w życiu

Pracownik może otrzymać odprawę emerytalną tylko raz w życiu. Przesądza o tym wprost art. 92[1] § 2 kodeksu pracy oraz wszystkie przepisy szczególne dotyczące innych grup zawodowych z budżetówki. Bo w każdym z nich występuje słowo „jednorazowej”. W tych przepisach, gdzie nie zostało to określone, jak w przypadku nauczycieli pozaakademickich, działa powszechna reguła z kodeksu pracy na mocy art. 91c ust. 1 Karty nauczyciela z 26 stycznia 1982 r. (tekst jedn. DzU z 2006 r. nr 97, poz. 674 ze zm.). Zasada jednorazowości wynika z tego, że zasadniczo nie ma obowiązku rozwiązywania stosunku pracy po osiągnięciu przez pracownika wieku emerytalnego ani też zatrudniania emerytów. Ustawodawca przewidział więc możliwość wielokrotnego przechodzenia na emeryturę i wykluczył możliwość żądania wypłaty takiej rekompensaty za każdym razem – uznał Sąd Apelacyjny w Warszawie 8 sierpnia 1998 r. (III APa 53/98). Gdy jest kilku szefów

<$>Zasada jednorazowości nie wyłącza obowiązku każdego pracodawcy, u którego pracownik jest jednocześnie zatrudniony, wypłaty odprawy emerytalnej, jeśli tylko spełnione są warunki. Zdaniem Sądu Najwyższego, gdy wszystkie stosunki pracy, w jakich pracownik pozostawał, ustaną w związku z przejściem na emeryturę, pracownik nabywa prawo do odprawy w każdym z tych stosunków (por. uchwała z 6 listopada 1984 r., III PZP 44/84). Dotyczy to prawie wszystkich porównywanych grup pracowniczych. Prawie – ponieważ nie skorzystają z niej nauczyciele pozaakademiccy. Z art. 87 Karty nauczyciela wynika bowiem, że odprawa emerytalna jest wypłacana jako wielokrotność ostatnio pobieranego wynagrodzenia w szkole będącej podstawowym miejscem pracy nauczyciela. Takie sformułowanie wyklucza zatem możliwość naliczania odpraw przez pracodawców, u których pedagog jest zatrudniony dodatkowo, i to w charakterze nauczyciela.

Przykład 1 Pan Henryk był równocześnie nauczycielem w operze i szkole muzycznej, przy czym opera była jego podstawowym miejscem pracy. Gdy odchodził na emeryturę z obu miejsc jednocześnie, odprawę wypłaciła mu tylko opera. Szkoła muzyczna nie miała do tego podstaw prawnych jako dodatkowe miejsce pracy.

Pracownik przechodzący kilkakrotnie na emeryturę u różnych pracodawców ma prawo wyboru szefa zobowiązanego do wypłaty odprawy emerytalnej – uznał SN 9 stycznia 2001 r. (I PKN 172/00). Ale to również nie obejmuje nauczycieli, i to z tego samego powodu, co przy pracy w kilku szkołach. Pracownik może się domagać odprawy emerytalnej od dnia rozwiązania stosunku pracy. Roszczenie o zapłatę jest bowiem wymagalne od dnia rozwiązania stosunku pracy także wtedy, gdy orzeczenie przyznające emeryturę zostało wydane później (wyrok SN z 9 kwietnia 1998 r., I PKN 508/97). W świetle art. 291 § 1 kodeksu pracy przedawnia się natomiast po trzech latach od dnia wymagalności.

Można dostać kilka wypłat

Odprawę emerytalną regulujemy osobie, której jednocześnie przysługuje inna odprawa pieniężna:

• ekonomiczna zgodnie z art. 8 ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (DzU nr 90, poz. 844 ze zm.);
• nauczycielowi mianowanemu z powodu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn organizacyjnych leżących po stronie szkoły na podstawie art. 20 ust. 1 i 2 Karty, patrz też wyrok SN z 4 lipca 2001 r. (I PKN 565/00);
• pracownikowi samorządowemu z wyboru ze względu na rozwiązanie stosunku pracy z upływem kadencji na podstawie art. 14a ustawy o pracownikach samorządowych; patrz też orzeczenie SN z 30 maja 2001 r. (I PKN 416/00). Nie może żądać odprawy emerytalnej nauczyciel mianowany, który otrzymał odprawę przy rozwiązywaniu stosunku pracy ze względu na niezdolność wykonywania dotychczasowej pracy określoną z art. 28 ust. 1 Karty.

Wysokość rekompensaty w sferze budżetowej zależy od stażu zatrudnienia

Samorządowiec odchodzący na emeryturę z jednostki, gdzie przepracował ponad 15 lat, dostaje trzy wynagrodzenia dodatkowo. Na tyle samo ma szanse urzędnik państwowy będący w podobnej sytuacji

Odprawa dla zatrudnionych u pracodawców prywatnych wynosi miesięczne wynagrodzenie liczone jak ekwiwalent za urlop wypoczynkowy. Nie jest zatem uwarunkowana stażem zatrudnienia. Inaczej jest natomiast w sferze budżetowej, gdzie obowiązuje zasada im dłuższy staż pracy, tym wyższa odprawa. Jednak nie wszyscy pracownicy odchodzący na emeryturę czy rentę z tytułu niezdolności do pracy od pracodawcy ze sfery budżetowej mogą liczyć na większy zastrzyk gotówki (patrz tabela).

Ustalamy krok po kroku

Jak ustalać staż pracy w tych grupach zawodowych, którym należą sięodprawy w różnej wysokości? Tu jest różnie. Pracownikom samorządowym wliczamy wszystkie poprzednie zakończone zatrudnienia oraz inne okresy, jeżeli odrębne przepisy nakazują je uwzględniać w stażu, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Przewidują takie rozwiązania rozporządzenia Rady Ministrów z 2 sierpnia 2005 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników samorządowych zatrudnionych:

• w jednostkach organizacyjnych jednostek samorządu terytorialnego (DzU nr 146, poz. 1222 ze zm.) – § 7 ust. 1,
• w urzędach gmin, starostwach powiatowych i urzędach marszałkowskich (DzU nr 146, poz. 1223 ze zm.) – § 11 ust. 1. Jeśli chodzi o zakończone okresy zatrudnienia, sprawa jest jasna – przyjmujemy wszystkie, które podwładny udokumentował świadectwami pracy. I nie ma przy tym znaczenia, gdzie wykonywał pracę: w jednostkach samorządowych czy u pracodawców prywatnych. Wszystkie je zliczamy. Podobnie postępujemy np. z okresami pracy w gospodarstwie rolnym, co wynika z art. 1 ustawy z 20 lipca 1990 r. o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy (DzU nr 54, poz. 310). Pomijamy natomiast okresy pracy na podstawie umów cywilnych i prowadzenia działalności gospodarczej.

Przykład 2

Pani Janina, pracownik samorządowy, ma ponad 30-letni staż pracy, z czego sześć lat przepracowała w jednostkach samorządowych, cztery w gospodarstwie rolnym jako domownik, a resztę w prywatnych firmach i państwowych przedsiębiorstwach (za czasów PRL). Gdy będzie przechodzić na emeryturę z końcem czerwca, pracodawca powinien jej wypłacić odprawę emerytalną w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia.

Takie same zasady stosujemy do urzędników państwowych. Inne są jedynie podstawy prawne:

• art. 28 ust. 2 ustawy z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn. DzU z 2001 r. nr 86, poz. 953 ze zm.),
• § 7 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 6 marca 2007 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników niebędących członkami korpusu służby cywilnej zatrudnionych w urzędach administracji rządowej i pracowników innych jednostek (DzU nr 45, poz. 290 ze zm.). Inaczej z lekarzami i belframi

Zupełnie inaczej rzecz się ma z lekarzami zatrudnionymi w samodzielnych publicznych zakładach opieki zdrowotnej i nauczycielami pozaakademickimi. Jakie okresy wliczamy tym pierwszym do stażu pracy uprawniającego do odprawy, rozstrzygają przepisy o wynagradzaniu obowiązujące u danego pracodawcy. Takie odesłanie znajduje się w art. 62c ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn. DzU z 2007 r. nr 14, poz. 89 ze zm.). Nauczycielom natomiast liczymy wyłącznie staż zatrudnienia w szkole, bo tak wynika z art. 87 ust. 2 Karty. Pod pojęciem „szkoły” rozumiemy przy tym przedszkola, szkoły i placówki oraz inne jednostki organizacyjne wymienione w art. 1 ust. 1 i 1a Karty, a także odpowiednio ich zespoły.

Przykład 3
Przed rozpoczęciem kariery w szkolnictwie pani Kazimiera pracowała przez cztery lata w sferze prywatnej. W szkołach różnego typu przepracowała w sumie ponad 25 lat. Dlatego gdy będzie odchodziła na emeryturę, powinna otrzymać odprawę w wysokości trzymiesięcznego ostatnio pobieranego wynagrodzenia w szkole będącej podstawowym miejscem pracy.

Świadczenie obliczamy zwykle tak, jak ekwiwalent za urlop

Odprawy emerytalne ustalamy według średniej pensji z sześciu lub 12 wypłaconych wcześniej podwładnemu. Nie dotyczy to tylko pedagogów i medyków

Poza nauczycielami akademickimi i lekarzami zatrudnionymi w samodzielnych publicznych zakładach opieki zdrowotnej odprawę liczymy według zasad obowiązujących przy ekwiwalencie za urlop wypoczynkowy. Wynika to z § 2 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy (DzU nr 62, poz. 289 ze zm.). Stosujemy do:

• pracowników spoza budżetówki, samorządowych i urzędników państwowych – rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (DzU nr 2, poz. 14 ze zm.);
• nauczycieli pozaakademickich – rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 26 czerwca 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania wynagrodzenia oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy nauczycieli (DzU nr 71, poz. 737 ze zm.). Ale uwaga! Nie korzystamy ze współczynnika ekwiwalentowego. Poprzestajemy na ustaleniu arytmetycznej podstawy odprawy i obliczamy jej odpowiednią wielokrotność – jeśli liczymy odprawę dla pracownika samorządowego czy urzędnika państwowego.

Przykład 4

Pan Jan otrzymuje wynagrodzenie zasadnicze w wysokości 3000 zł, dodatek funkcyjny 500 zł oraz premie uzależnione od wysokości zapłaconych faktur. W ciągu trzech miesięcy poprzedzających miesiąc, kiedy nabył prawo do odprawy emerytalnej, otrzymał premie: 600 zł, 630 zł oraz 570 zł. W związku z tym odprawa emerytalna dla niego wynosi 4100 zł (3000 zł + 500 zł + [(600 zł + 630 zł + 570 zł) : 3 miesiące]. Gdyby pan Jan był pracownikiem samorządowym z 30-letnim stażem pracy i zarabiał 3100 zł stawki zasadniczej (wyliczone według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu urlopowego), otrzymałby odprawę w wysokości 18 600 zł.

W podstawie wymiaru odpraw dla wymienionych grup zawodowych uwzględniamy wynagrodzenia i inne świadczenia ze stosunku pracy z wyłączeniem wymienionych w § 6 rozporządzenia z 8 stycznia 1997 r. Przyjmujemy składniki:

• określone w stałej stawce miesięcznej – w wysokości należnej pracownikowi w miesiącu nabycia prawa do odprawy, czyli ustania zatrudnienia;
• zmienne przysługujące za okresy nie dłuższe niż miesiąc – w przeciętnej wysokości wypłaconej w ciągu trzech miesięcy poprzedzających miesiąc nabycia prawa do odprawy;
• za okresy dłuższe niż miesiąc – w średniej wysokości wypłaconej podczas 12 miesięcy bezpośrednio poprzedzających miesiąc nabycia prawa do odprawy. W podstawie odprawy nauczycieli uwzględniamy za to wynagrodzenie zasadnicze, dodatki: za wysługę lat, motywacyjny, funkcyjny oraz za warunki pracy, wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw, dodatkowe wynagrodzenie za pracę w porze nocnej, odrębne wynagrodzenie za zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze wykonywane w dniu wolnym od pracy, wynagrodzenie za pracę w święto, dodatek za uciążliwość pracy. Nie bierzemy natomiast pod uwagę: wynagrodzenia za czas gotowości do pracy oraz za czas niezawinionego przez pracownika przestoju, za czas urlopu wypoczynkowego oraz wynagrodzenia za czas innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy, wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną.

Jagoda Sztabińska
Rzeczpospolita