Ukochane dziecko przedsiębiorcy

Czasami także przysparza im zmartwień i kosztuje wiele nerwów. Nie będzie nadużyciem porównanie firmy do dziecka, czy też dzieła życia swoich właścicieli. Aż strach pomyśleć, co może się stać ze spółką, kiedy po śmierci jednego ze wspólników, jego miejsce zajmie ktoś inny. Wielokrotnie takie sytuacje mogą doprowadzić do poważnych kłopotów, a nawet upadku firmy.

W przypadku wstąpienia do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika, spadkobierca nie musi wcale działać w interesie spółki. Może brakować mu umiejętności i zdolności do kierowania firmą, może także zaburzyć równowagę sił panujących poprzednio doprowadzając do konfliktów w poprzednio dobrze funkcjonującym procesie prowadzenia firmy.

Spłata udziału zmarłego wspólnika jego spadkobiercom - wówczas zmniejszenie kapitału spółki może spowodować utratę zdolności kredytowej, a nawet utratę płynności finansowej i w konsekwencji może doprowadzić nawet do upadku spółki.

Przyjrzyjmy się, w jaki sposób prawo reguluje zagadnienie wejścia do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika i w jakich przypadkach mamy prawo do ograniczenia tego prawa. Naturalnie w przypadku każdej z form prawnych spółek wygląda to trochę inaczej.

Spółka cywilna Zgodnie z prawem bycie wspólnikiem nie podlega dziedziczeniu. Kodeks cywilny zezwala jednak na wejście spadkobierców wspólnika na jego miejsce, o ile wspólnicy zastrzegą to prawo (art. 872. KC).

Spółka jawna Zgodnie z artykułem 60. Kodeksu Spółek Handlowych, jeśli zostało tak ustalone w umowie spółki, prawa zmarłego wspólnika przejmują jego spadkobiercy. Natomiast ustęp 1. art. 64. pozwala zastrzec w umowie dalsze trwanie spółki tylko pomiędzy pozostałymi przy życiu wspólnikami.

Spółka partnerska Artykuły 58. i 60. KSH mają również zastosowanie dla tej formy prawnej działalności gospodarczej, z zastrzeżeniem, że w przypadku wstąpienia spadkobiercy w miejsce partnera, musi on być uprawiony do wykonywania wolnego zawodu (art. 87. KSH).

Spółka komandytowa W przypadku śmierci komplementariuszy stosuje się przepisy dotyczące spółki jawnej. Jeśli zaś chodzi o komandytariuszy, zgodnie z art. 124. ustęp 1. KSH spadkobiercy mają prawo przystąpić do spółki. Mogą również zwrócić się o podział udziału komandytariusza, jednak wykonanie tego prawa jest całkowicie uzależnione od pozostałych wspólników.

Spółka komandytowo - akcyjna W przypadku śmierci komplementariuszy stosuje się przepisy dotyczące spółki jawnej, natomiast w przypadku akcjonariuszy dotyczące spółki akcyjnej (patrz poniżej).

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Prawo członkostwa w spółce z z.o. jest prawem dziedzicznym i wchodzi w skład spadku. Wspólnicy mogą jednak zgodnie z art. 183. ustęp 1. KSH ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki spadkobierców. W tym przypadku umowa spółki powinna określać warunki spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki, pod rygorem bezskuteczności ograniczenia lub wyłączenia.

Spółka akcyjna Akcje spółki są dziedziczne i jest to jedyna forma prawna spółki, która w żaden zgodny z prawem sposób nie pozwala na niedopuszczenie spadkobierców zmarłego wspólnika w jego prawa związane z uczestniczeniem w spółce.

Idealnym sposobem na zabezpieczenie spółki przed konsekwencjami spłaty udziału zmarłego wspólnika jest tzw. ubezpieczenie wspólników, powszechnie stosowane w krajach Europy zachodniej i w USA. Oczywiście zawarcie takiego ubezpieczenia ma sens tylko w przypadku wcześniejszego ograniczenia spadkobiercom zmarłego wspólnika możliwości wstąpienia do spółki w jego miejsce. Dzięki świadczeniu z polisy, pozostali przy życiu właściciele będą mogli zaspokoić roszczenia spadkobierców zmarłego wspólnika nie naruszając majątku przedsiębiorstwa.

Założenie programu ubezpieczenia wspólników w praktyce oznacza zawarcie kilku polis na życie. W przypadku spółki składającej się z dwóch udziałowców konstrukcja takiego programu wygląda następująco:

Jeśli spółka ma większą liczbę właścicieli, wówczas konstrukcja programu ubezpieczenia wygląda podobnie. Zmienia się tylko liczba polis.

Nie zawsze zawarcie ubezpieczeń całkowicie rozwiąże problem. W zależności od wyboru ww. wariantów, powodzenie programu ubezpieczenia wspólników jest w jakimś stopniu uzależnione od lojalności ubezpieczonych lub uposażonych udziałowców. Dotyczy to przede wszystkim dwóch kwestii:
1. Zmiana uposażonych przez ubezpieczonego wspólnika
Rozwiązanie:
Zgodnie z obowiązującym prawem jedyną osobą, która może zmienić osoby uposażone do otrzymania świadczenia z polisy na życie jest ubezpieczony, czyli w tym przypadku wspólnik. Modyfikacja zapisów kodeksu cywilnego z sierpnia 2007 r. pozwala jednak wyeliminować ryzyko zmiany uposażonego przez ubezpieczonego. Nowe przepisy umożliwiają dodanie do umowy ubezpieczenia zapisu stanowiącego o wyłącznym prawie ubezpieczającego do zmiany uposażonych.

2. Wykorzystanie odszkodowania z ubezpieczenia w osobistym celu
Rozwiązanie:
Jedyne zabezpieczenie przed tym ryzykiem to wybór wariantu, w którym jako uposażonego wyznacza się spółkę. To rozwiązanie wyklucza jednak możliwość uzyskania korzyści podatkowych.

Życie wspólnika powinno być zabezpieczone na sumę odpowiadającą wartości jego udziału w spółce. Należy pamiętać o możliwości zmian wielkości tego udziału w czasie. Niestety w momencie zawierania umowy nie jesteśmy w stanie dokładnie przewidzieć ani momentu, w którym skorzystamy z ubezpieczenia, ani jakiej wysokości zabezpieczenie będzie w tym momencie konieczne. Dlatego umowa ubezpieczenia powinna zawierać możliwość zmian sumy ubezpieczenia.

Program ubezpieczenia wspólników umożliwia uzyskanie przez spółkę korzyści podatkowych. Zgodnie z ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych (art. 16. ust. 1. pkt 59.), spółka z o.o. może zaliczyć składkę z ubezpieczenia swoich pracowników do kosztów uzyskania przychodu. Nie w każdym przypadku prawo zezwala na takie postępowanie.

Aby uzyskać korzyści podatkowe, ubezpieczenie wspólników musi spełniać następujące warunki:

• ubezpieczającym musi być spółka,
• pomiędzy ubezpieczonym a ubezpieczającym musi istnieć stosunek pracowniczy, co oznacza, że ubezpieczony wspólnik musi być zatrudniony przez spółkę na umowę o pracę,
• uposażonym nie może być spółka. Spełnienie ostatniego punktu oznacza uzależnienie powodzenia programu od lojalności od uposażonego wspólnika. Tylko do niego będzie należała decyzja, w jaki sposób rozdysponować środki uzyskane z odszkodowania.

Piotr Szostakiewicz
Gazeta Małych i Średnich Przedsiębiorstw