Tysiąc złotych dla każdego za nic?

Dr hab. Ryszard Szarfenberg, wicedyrektor Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, przewodniczący Polskiego Komitetu Europejskiej Sieci Przeciwdziałania Ubóstwu (EAPN Polska), w skład którego wchodzi 29 organizacji (m.in. Caritas Polska, Federacja Polskich Banków Żywności, Stowarzyszenie MONAR, Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta, Stowarzyszenie Przyjaciół Międzynarodowego Ruchu ATD Czwarty Świat).

Rozmawia Krzysztof Pilawski

– Dla mnie idea powszechnego dochodu obywatelskiego nie jest egzotyczna. Interesuję się nią od dłuższego czasu. W innych krajach podobne koncepcje pojawiają się od dawna, w niektórych na niewielką skalę próbowano wprowadzić zgodne z nimi rozwiązania. Dlatego nie wiem, o jaką egzotykę panu chodzi.

– Zgodzę się, że w Polsce przyjmuje się ona dużo gorzej niż w Niemczech, Austrii lub Szwajcarii.

– Powszechny dochód obywatelski zasadniczo różni się od znanych obecnie świadczeń socjalnych. Podkreślona w nazwie powszechność wskazuje, że to świadczenie powinno przysługiwać każdemu. Aby je otrzymać, nie trzeba być ubogim, płacić składek jak w przypadku emerytur, pracować ani potwierdzać gotowości pracy, nie trzeba też mieć na utrzymaniu dzieci...

– Formułuje pan pytanie tak, jakbyśmy musieli wszystko rozpoznawać w kategoriach coś za coś. Tymczasem jest to dochód bezwarunkowy. Lepsze zatem jest pytanie, dlaczego nam się należy.

– Przede wszystkim dlatego, że każdy człowiek ma przyrodzoną godność i związane z nią prawo do życia w warunkach odpowiadających tej godności. Powszechny dochód obywatelski można uzasadnić, opierając się na Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Europejskiej Karcie Społecznej lub Karcie Praw Podstawowych UE. We wszystkich tych dokumentach, ratyfikowanych przez Polskę, sformułowano prawo do zabezpieczenia społecznego. Po to mamy w kapitalizmie politykę społeczną, aby zapewnić każdemu zabezpieczenie w razie wystąpienia tzw. ryzyk socjalnych: starości, choroby itp. Jednak w praktyce ona sama naraża godność na szwank. Państwowa pomoc społeczna jest warunkowa, adresowana – należy spełnić odpowiednie kryteria, głównie dochodowe, by uzyskać świadczenia pieniężne. Trzeba się o nie starać, dowodząc, że jest się biednym, niezdolnym do pracy. Trzeba wpuszczać do domu pracownika socjalnego, który sprawdza sytuację i decyduje, czy pieniądze faktycznie nam się należą. Ale i tak urzędnik, który działa w ramach
obowiązującego prawa i musi się do niego stosować, uderza w naszą godność znacznie mniej niż dobroczyńcy prywatni, których można tylko poprosić o pomoc, a oni – według własnego uznania – decydują, czy jej udzielić. Od ich rozstrzygnięcia nie przysługuje żadna możliwość odwołania. Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze stygmatyzacja w otoczeniu – pobierasz świadczenia, korzystasz z dobroczynności, więc nie radzisz sobie, jesteś nieudacznikiem.

– Należymy do krajów, w których generalnie obywatelom się nie ufa. Sądzi się, że tylko szukają okazji, by naciągnąć państwo. Wpojono nam myślenie, że jeśli ludziom coś dajemy, nie wymagając niczego w zamian, na pewno wszystko przepiją, zmarnotrawią, zejdą na złą drogę. Nawet moi koledzy z uczelni śmieją się, że jeśli będzie powszechny dochód obywatelski, to od razu zrezygnują z pracy. Chciałbym zobaczyć, jak odchodzą z uniwersytetu, siadają przed telewizorem i piją piwko. Wyobrażenie, że ludzie nie mają wrodzonej aktywności, że potrzebny jest im straszak, żeby byli aktywni i użyteczni, jest błędne.

– Wiedząc, że mamy zagwarantowane świadczenie, nie musimy przyjmować oferty pracy, która nam nie odpowiada. „Szef”, czyli pracodawca, musi się bardziej starać, bo nie ma tej rezerwowej armii, która tylko czeka na zwolnione miejsca pracy. O wolności od „biurokratów” – urzędników, a także prywatnych filantropów, którzy decydują, czy przyznać nam pomoc, czy nie, już mówiliśmy. Powszechny dochód obywatelski mógłby skłonić niepracujące kobiety do zerwania toksycznych związków z mężami, partnerami – obecnie przed tym krokiem powstrzymuje je m.in. uzależnienie finansowe od nich. Do tego katalogu Philippe'a Van Parijsa można jeszcze dorzucić wolność wyboru zajęcia, możliwość realizacji własnych pasji, zainteresowań, działalności społecznie użytecznej, chociaż nieprzynoszącej korzyści finansowych, np. wolontariatu. Powszechny dochód obywatelski umożliwiałby ludziom bardziej innowacyjne podejście do życia, nie musieliby dawać się wtłoczyć w ramy, które narzuca im społeczeństwo, czyli głównie klasa średnia.

– Powtarza w ten sposób jeden z ważnych argumentów zwolenników powszechnego dochodu obywatelskiego, który potwierdzają też badania. Wynika z nich, że wysoki poziom zabezpieczenia socjalnego przekłada się na większe poczucie wolności, poziom podejmowania ryzyka, innowacyjności. Przykładem są państwa skandynawskie. Czy Szwedzi lub Finowie zeszli na złą drogę przez hojne państwo opiekuńcze? Wystarczy porównać wskaźnik prizonizacji – liczbę więźniów przebywających w jednostkach penitencjarnych na 100 tys. mieszkańców – państw skandynawskich i USA. Tam, gdzie poziom zabezpieczenia socjalnego jest niski i selektywny, ludzie częściej łamią reguły współżycia społecznego. W krajach, w których mają zagwarantowany byt, chętniej podejmują nowe wyzwania. Powszechny dochód obywatelski zawiera wielki potencjał wolności dla wszystkich. Pytanie tylko, na ile wolność jest dla współczesnych sił politycznych, w tym socjaldemokracji, wartością, dla której warto ponieść duże koszty.

– Współczesny rynek pracy wygląda zupełnie inaczej niż w epoce industrialnej. Ludzie – z powodu braku pracy – mają przerywane kariery zawodowe, trudniej im wypracować godziwe emerytury. Sytuację pogarsza jeszcze starzenie się społeczeństw i samotne rodzicielstwo. Praca etatowa jest wypierana przez tzw. elastyczne formy pracy, które nie zawsze dają prawo do świadczeń w razie problemów. To wszystko sprawia, że ubezpieczenia społeczne – jako instrument zabezpieczenia – obecnie sprawdzają się słabiej. Powszechny dochód obywatelski to odpowiedź części środowisk starających się znaleźć alternatywne rozwiązanie, które zdawałoby egzamin w nowych, zmienionych warunkach.

– Z perspektywy godności nie ma ludzi zbędnych ani nadliczbowych. Czy wybierając kierunek studiów, powinniśmy się kierować potrzebami gospodarki, która wytwarza popyt na wybrane kategorie pracowników, czy własnymi zainteresowaniami, wiedząc, że dla gospodarki możemy okazać się „zbędni” lub „nadliczbowi”? Czy mamy ulec dyktatowi? Jeśli gospodarka kapitalistyczna kogoś nie potrzebuje, to nie znaczy, że jest on zbędny. Oczywiście, że powszechny dochód obywatelski, chroniąc godność człowieka, może go wesprzeć w trudnych sytuacjach życiowych, motywować do aktywności, udziału w życiu społecznym, rozwoju – także zawodowego. Przy tym podjęcie pracy nie zmniejszałoby świadczenia. Połączenie pensji i dochodu obywatelskiego mogłoby otwierać nowe perspektywy rozwoju.

– Idea powszechnego dochodu obywatelskiego nie wydaje mi się rewolucyjna, nie uderza w stosunki własności, fundamenty kapitalizmu. Gdybyśmy zapytali Karola Marksa i innych radykalnych krytyków kapitalizmu, stwierdziliby zapewne, że to rozwiązanie ma niewielkie znaczenie dla zmiany systemu, nie podważa kapitalizmu, lecz jedynie obecny sposób myślenia o polityce społecznej. Być może dostrzegliby także, iż powszechny dochód obywatelski, wzmacniając pozycję pracownika wobec pracodawcy, mógłby wpłynąć na zmniejszenie poziomu wyzysku. Z drugiej strony ta idea mogłaby osłabić – i tak już słabą w wielu krajach – pozycję związków zawodowych.

– Liberałowie nawiązują do idei podatku negatywnego (dochodu gwarantowanego) Miltona Friedmana, który kilka lat temu próbował wprowadzić – równolegle z podatkiem liniowym – ówczesny minister finansów Czech Vlastimil Tlustý. Nazwa podatek negatywny bierze się stąd, że uzyskując dochód niższy od pewnego progu, zamiast płacić podatek lub korzystać z ulg, otrzymujemy świadczenie. Gdyby wprowadzono podatek negatywny, osoby nieuzyskujące żadnych dochodów otrzymałyby kwotę równą wspomnianej granicy, a ci, których dochód jest wyższy, ale nadal mniejszy od progu, różnicę między nim a faktycznym dochodem.

– Nie sądzę, bo musiałaby zlikwidować większą część ministerstwa, którym kieruje. Neoliberałowie chcą zastąpić podatkiem negatywnym cały system zabezpieczenia społecznego. Powszechny dochód obywatelski może zastąpić jedynie część typowej pomocy społecznej, uzupełni więc system – nadal zaś powinny istnieć inne formy świadczeń finansowych. Ponadto państwo wspierałoby nadal usługi zdrowotne, edukacyjne, integracyjne itp.

– Ok. 2 mln Polaków korzysta z pomocy społecznej – z członkami ich rodzin to ponad 3,7 mln. Ze świadczeń rodzinnych korzystało w 2009 r. 2,3 mln rodzin. Do tego dochodzą dodatki mieszkaniowe, renty socjalne dla osób niepełnosprawnych od młodości, które nie są świadczeniem o charakterze ubezpieczenia społecznego.

– Zgodnie z badaniami, gdyby nie było tych świadczeń, ubóstwo w Polsce zwiększyłoby się raczej umiarkowanie – od 1 do 3%. Dzieje się tak, dlatego że wysokość świadczeń jest w naszym kraju bardzo niewielka. Podobnie jak udział wydatków na pomoc społeczną w PKB.

– To zależy od jego wysokości. Można byłoby go oprzeć na minimum egzystencji lub minimum socjalnym – oba wskaźniki wylicza Instytut Pracy i Spraw Społecznych. Minimum egzystencji dla jednoosobowego gospodarstwa wynosiło w końcu ubiegłego roku 478 zł (dla gospodarstw większych kwota przypadająca na jedną osobę jest mniejsza), minimum socjalne dla gospodarstwa jednoosobowego – 940 zł miesięcznie, a np. dla gospodarstwa pięcioosobowego – 745 zł. Powszechny dochód obywatelski porównywalny z minimum egzystencji pewnie nie byłby wystarczający – danie ludziom środków zapewniających jedynie przeżycie nie rozwiązywałoby ani problemu biedy, ani wykluczenia społecznego. Lepsze byłoby oparcie wysokości powszechnego dochodu na minimum socjalnym, które uwzględnia nie tylko przetrwanie biologiczne, ale także dobra i usługi pozwalające na udział w życiu społecznym, np. kulturę, rekreację i edukację.

– Tak, choć pozostaje do rozstrzygnięcia, w jaki sposób przekazywać te pieniądze dzieciom – czy przez rodziców, czy może umieszczać je w specjalnym funduszu, z którego zgromadzone środki byłyby wypłacane po uzyskaniu pełnoletności na wskazane cele, np. dalszą edukację, własną firmę, mieszkanie. Byłby to taki fundusz równych szans.

– Jeśli chcemy rozwiązań powszechnych, to dla wszystkich. Jeśli chcielibyśmy rozwiązań wyrównujących szanse najuboższym, należałoby odejść od powszechności, uruchomić system sprawdzania, kto jest ubogi, i regularnie kontrolować, czy w okresie dochodzenia do pełnoletności rodzina dziecka nie wyzwoliła się z ubóstwa. Dziecko Kulczyka – jako argument w dyskusji – pojawiło się w związku z wprowadzeniem becikowego, które ma cechy świadczenia powszechnego, ale jest jednorazowe – przyznawane wszystkim kobietom po urodzeniu dziecka, bez względu na poziom dochodu ich rodzin. Przeciwko powszechności tego świadczenia była lewica parlamentarna, choć przecież równocześnie opowiada się ona za powszechnym – dla biednych i bogatych – dostępem do edukacji i służby zdrowia. Zarówno Jan Kulczyk, jak i bardzo ubogi Jan Kowalski są równymi wobec prawa obywatelami. Na miejscu lewicy zajmowałbym się nie wykluczaniem bogatych z systemu polityki społecznej, lecz silniejszym osadzaniem ich w tym systemie. Coraz częściej słyszymy
opinie osób uzyskujących wysokie dochody, że nie chcą obowiązkowych systemów ubezpieczeń emerytalnych i zdrowotnych, bo sami inwestują w swoje emerytury i nie korzystają z publicznej służby zdrowia. To jeszcze jeden argument przemawiający za powszechnością dochodu obywatelskiego.

– Czyli powszechność, o której mówimy, nie była wtedy kwestionowana. Panowało przekonanie, że każdy z nas ma prawo do własności i wszyscy powinniśmy stać się właścicielami. Wówczas nie zadawano pytania, za co się wszystkim należy i dlaczego wszystkim należy się po równo. To był przejaw starej idei: każdy obywatel powinien mieć własność, z której mógłby się utrzymać i być niezależnym w wyborach życiowych i politycznych. Ta myśl była szczególnie bliska społeczeństwom, których gospodarka opierała się na rolnictwie – każdy otrzyma kawałek ziemi na własność i będzie ją uprawiał. Powszechny dochód jest w społeczeństwach zurbanizowanych ekwiwalentem tego dawnego poletka. Daje nie tylko dochód, poczucie godności, bezpieczeństwa i wolności, ale także obywatelskości, przywiązania do państwa w jego kształcie ustrojowym. Często wskazuje się, że ubóstwo i wykluczenie społeczne są niebezpieczne dla demokracji, bo ludzie ubodzy i wykluczeni mogą poprzeć skrajnych polityków, którzy obiecają im cudowne rozwiązanie problemów.
Ograniczenie rozmiarów ubóstwa i wykluczenia sprzyja wyborowi polityków umiarkowanych przez ludzi, którzy w innej sytuacji głosowaliby na przedstawicieli partii radykalnych. Czyli powszechny dochód obywatelski to narzędzie stabilizujące demokrację, umacniające system. Warto pamiętać, że polityka społeczna w kapitalizmie była reakcją państwa na działania robotników, którzy zakładali własne kasy zapomogowe i spoglądali z nadzieją na rewolucjonistów. Jej wprowadzenie miało legitymizować kapitalizm. Być może im bardziej skąpa i ograniczona polityka społeczna, tym mniejsza legitymizacja kapitalizmu w oczach obywateli.

– To najtrudniejsza część dyskusji o powszechnym dochodzie obywatelskim. Gdyby był on na w miarę przyzwoitym poziomie – tysiąca złotych miesięcznie – kosztowałby rocznie przeszło 450 mld zł, czyli ponad jedną trzecią naszego obecnego PKB.

– Mamy wciąż do czynienia z naciskiem, aby pomoc społeczna była jeszcze bardziej warunkowa, bo ludzie rzekomo psują się, gdy „dostają coś za nic”. Nie wierzę we wprowadzenie powszechnego dochodu obywatelskiego „w czystej formie” w ciągu najbliższych lat, a może i dekad. Za to jestem przekonany, że to rozwiązanie będzie coraz poważniej brane pod uwagę, odpowiada bowiem na wyzwania epoki. Globalizacja ponownie ukazała, że kapitalizm ma wady, a klasyczne rozwiązania z epoki industrialnej już się nie sprawdzają i trzeba poszukiwać alternatywy. Myślenie naszych polityków zmierza we właściwym kierunku, o czym świadczy propozycja minister Jolanty Fedak dania emerytur wszystkim osobom starszym niezależnie od ich okresów składkowych, kont emerytalnych itp.

Niektóre obowiązujące świadczenia na dłuższe okresy już są przyznawane niezależnie od dochodu, bez warunku ubóstwa – np. renta socjalna dla osób niepełnosprawnych od młodości i świadczenie pielęgnacyjne.

– Na pewno powinien się zainteresować ubóstwem i wykluczeniem oraz propozycjami rozmaitych rozwiązań, które mogłyby zmniejszyć rozmiary tych zjawisk. W 2009 r. ponad 17%, czyli ok. 6,4 mln Polaków, doświadczało tych problemów lub było nimi zagrożonych.